Tóm tắt lịch sử nhà Trần – Thời kỳ vàng son của Đại Việt
Nhà Trần là một triều đại rực rỡ trong lịch sử Việt Nam kéo dài từ năm 1225 đến 1400. Trong giai đoạn này, Đại Việt phát triển mạnh mẽ với nền kinh tế thịnh vượng, văn hóa rực rỡ và đặc biệt là ba lần kháng chiến chống quân Mông-Nguyên thắng lợi. Tóm tắt lịch sử nhà Trần để thấy rõ những thành tựu nổi bật và tinh thần đoàn kết, kiên cường của dân tộc trong thời kỳ vàng son này.
Hoàn cảnh ra đời nhà Trần
Cuộc chuyển giao quyền lực từ nhà Lý sang nhà Trần là một trong những cuộc chuyển giao nhẹ nhàng nhất trong lịch sử phong kiến Việt Nam.
Đến cuối thế kỷ XII, nhà Lý đã suy yếu nghiêm trọng, triều đình rơi vào tình trạng quan lại bỏ bê việc nước không quan tâm đến đời sống nhân dân. Hạn hán, lũ lụt và đói kém xảy ra liên tiếp khiến người dân rơi vào cảnh cùng cực.
Trước sự thờ ơ của triều đình, nhân dân bất mãn và nổi dậy ở nhiều nơi. Trong khi đó, quân xâm lược phương Bắc luôn đe dọa buộc nhà Lý phải dựa vào sức mạnh của họ Trần để đối phó với các cuộc khởi nghĩa và bảo vệ đất nước.
Kinh thành Thăng Long thời nhà Lý
Năm 1225, vua Lý Huệ Tông không có con trai nối dõi nên đã truyền ngôi cho công chúa Lý Chiêu Hoàng khi mới 8 tuổi. Trần Thủ Độ, lúc đó là một quan trong triều đã khéo léo sắp xếp để cháu mình là Trần Cảnh – 7 tuổi – được vào cung chơi với Lý Chiêu Hoàng. Sau đó, Trần Thủ Độ tiến hành cuộc đảo chính cung đình, sắp đặt cho Lý Chiêu Hoàng kết hôn với Trần Cảnh.
Đầu năm 1226, Lý Chiêu Hoàng chính thức nhường ngôi cho Trần Cảnh, đánh dấu sự sụp đổ của nhà Lý và sự ra đời của triều đại nhà Trần. Trần Thái Tông, tên thật là Trần Cảnh được xem là người đặt nền móng cho triều đại huy hoàng này.
Vị vua đầu tiên của nhà Trần
Trần Thái Tông (1218–1277) là vị vua đầu tiên của nhà Trần, được biết đến là một vị vua anh minh, tận tâm trị quốc và có công lớn trong việc đặt nền móng cho triều đại nhà Trần.
Trong giai đoạn trị vì, ông nổi bật với sự kết hợp giữa duy trì quốc phòng vững mạnh và chăm lo đời sống nhân dân. Theo sử sách, ông đã cho xây dựng quốc học, tổ chức các cuộc thi để tuyển chọn người tài và thiết lập hệ thống quản lý hành chính hiệu quả.
Trần Thái Tông lên ngôi khi chỉ mới 8 tuổi nhưng ông đã sớm thể hiện sự lanh lợi và tài năng. Sau khi lên ngôi, ông nhanh chóng khắc phục hậu quả từ sự suy yếu của nhà Lý, khuyến khích khai hoang, chăm lo việc trị thủy và thúc đẩy phát triển kinh tế.
Trong 33 năm trị vì, ông đã ban hành nhiều chính sách giúp củng cố quốc gia, mở rộng kinh tế và phát triển văn hóa giáo dục. Ông cũng đánh bại cuộc xâm lược của quân Mông Cổ năm 1258, mở ra giai đoạn hùng mạnh cho Đại Việt. Sau đó, ông nhường ngôi cho con trai là Trần Hoảng (Trần Thánh Tông) và làm Thượng hoàng cho đến khi qua đời vào năm 1277.
Tượng Vua Trần Thái Tông
Tổ chức bộ máy nhà nước thời Trần
Dưới triều Trần, bộ máy nhà nước tiếp tục hoàn thiện và phát triển dựa trên mô hình nhà nước thân dân. Thời kỳ này có sự cải cách lớn trong việc quản lý hành chính và lãnh thổ.
Năm 1242, nhà Trần đã chia 24 lộ của triều Lý thành 12 lộ mới. Dưới lộ là các phủ, châu, huyện, xã, mỗi cấp đều có quan lại cai quản. Nhà Trần cũng thực hiện chính sách liên xã, giúp các xã liên kết với nhau trong các công việc chung.
Trong triều đình, nhà Trần thiết lập nhiều cơ quan chuyên trách mới như Thẩm hình viện, Tam ty viện, Quốc sử viện và Thái y viện để đáp ứng nhu cầu quản lý hành chính, pháp luật và văn hóa giáo dục. Nhà Trần còn bổ sung các chức quan quan trọng như Tư đồ (phụ trách ngoại giao và văn hóa), Tư mã (phụ trách quốc phòng và tư pháp) và Tư không (phụ trách các vấn đề khác).
Một đặc điểm nổi bật trong hệ thống cai trị của nhà Trần là quy định nhường ngôi sớm cho con trai, tạo ra lệ Thượng hoàng. Đây là một hình thức chia sẻ quyền lực giữa các thế hệ, giúp đảm bảo sự ổn định trong việc trị quốc.
Nhà Trần cũng chú trọng đến việc xây dựng quân đội, với quy định trai tráng khỏe mạnh phải tham gia vào quân đội. Trong thời bình họ ở lại làng sản xuất, còn khi có chiến tranh họ được triệu tập để chiến đấu. Nhà Trần còn lập thêm các chức Hà Đê sứ để bảo vệ đê điều và Khuyến Nông sứ để khuyến khích sản xuất nông nghiệp.
Các tầng lớp xã hội thời nhà Trần
Sau thời kỳ chiến tranh, xã hội thời Trần dần phân hóa thành nhiều tầng lớp rõ rệt:
— Vương hầu, quý tộc: Đây là tầng lớp giàu có và quyền lực nhất, sở hữu nhiều ruộng đất qua các điền trang và thái ấp. Họ có những đặc quyền đặc lợi, nắm giữ các chức vụ quan trọng trong bộ máy chính quyền từ trung ương đến địa phương.
— Tầng lớp địa chủ: Là những người giàu có nhưng không thuộc tầng lớp quý tộc. Họ sở hữu nhiều ruộng đất tư và thuê nông dân cày cấy để thu tô từ sản phẩm thu hoạch.
— Nông dân: Là tầng lớp đông đảo nhất trong xã hội. Họ chủ yếu cày ruộng công của nhà nước ở làng xã, hoặc cày thuê cho địa chủ và nộp tô. Đây là tầng lớp bị bóc lột nặng nề bởi các tầng lớp quý tộc và địa chủ.
— Thợ thủ công và thương nhân: Chiếm tỉ lệ nhỏ trong xã hội nhưng ngày càng gia tăng do sự phát triển của thủ công nghiệp và thương nghiệp.
— Nông nô, nô tì: Là tầng lớp thấp kém nhất trong xã hội, sống lệ thuộc vào chủ nhân và chịu sự bóc lột khắc nghiệt hơn so với nông dân tá điền.
Pháp luật thời Trần
Dưới triều đại nhà Trần, hai bộ luật quan trọng đã được ban hành, dù hiện tại cả hai đều đã thất truyền. Bộ Quốc Triều thông chế được ban hành dưới thời vua Trần Thái Tông và bộ Hoàng Triều đại điển cùng với Bộ Hình thư được biên soạn vào năm 1341 dưới thời vua Trần Dụ Tông. Những văn bản pháp luật này được xem là nền tảng pháp lý quan trọng trong thời kỳ này.
Pháp luật thời Trần có một số đặc điểm nổi bật:
— Bảo vệ lợi ích của vương triều: Các quy định pháp luật ưu tiên việc bảo vệ quyền lực và lợi ích của triều đại nhà Trần.
— Tính độc lập cao: Mặc dù có tham khảo pháp luật Trung Hoa, nhưng không sao chép hoàn toàn mà có sự điều chỉnh phù hợp với tình hình thực tế của Đại Việt.
— Đề cao lễ giáo và đạo lý phong kiến: Pháp luật nhấn mạnh việc tuân thủ các giá trị truyền thống và lễ giáo.
— Hình sự nghiêm khắc: Nhiều quy định hình sự với các chế tài nghiêm khắc được áp dụng để duy trì trật tự xã hội.
— Pháp luật gần gũi với đời sống dân chúng: Các quy định pháp luật được áp dụng sát sao và phù hợp với thực tế cuộc sống của người dân.
Kinh tế thời Trần
Dưới triều đại nhà Trần, kinh tế Đại Việt phát triển mạnh mẽ với nhiều cải tiến trong quản lý và điều hành. Nhà Trần không chỉ chú trọng bảo vệ quyền lợi của hoàng tộc và quan lại mà còn quan tâm đến đời sống của nhân dân, thông qua các chính sách khoan thư sức dân.
Thể chế tập quyền thời Trần không chỉ dựa vào quân đội mà còn qua việc điều hành kinh tế, đảm bảo cân bằng giữa lợi ích nhà nước và người dân.
Về nông nghiệp
Sau khi lên nắm quyền, nhà Trần tập trung khôi phục nền sản xuất nông nghiệp vốn bị trì trệ vào cuối thời Lý. Nhà Trần đã đề ra nhiều chính sách khuyến khích mở rộng diện tích đất canh tác và phát triển sản xuất nông nghiệp.
Đáng chú ý, năm 1248 vua Trần Thái Tông ra lệnh đắp đê phòng lụt và đặt chức Hà Đê Chánh sứ, Phó sứ để quản lý và duy trì hệ thống đê điều.
Nhằm cải thiện điều kiện của nông dân, nhà Trần đã bán ruộng công cho người dân làm ruộng tư, đồng thời giảm hoặc miễn thuế trong những năm mất mùa, thiên tai. Năm 1290 khi nạn đói kéo dài, Hoàng đế đã ra chiếu phát thóc cứu đói và miễn thuế cho người dân.
Những chính sách này đã giúp nông dân ổn định cuộc sống và tạo nền tảng cho sự phát triển của triều đại. Nền nông nghiệp ổn định, đời sống nhân dân được nâng cao, đã tạo tiền đề cho những thắng lợi quân sự và sự thịnh vượng của quốc gia.
Thủ công nghiệp
Thủ công nghiệp thời Trần phát triển đáng kể với sự quản lý chặt chẽ và hỗ trợ từ nhà nước. Các xưởng thủ công được mở rộng và trình độ kỹ thuật ngày càng cao. Nhà nước tổ chức các xưởng sản xuất lớn, chế tạo được các loại thuyền lớn phục vụ giao thương và quân sự, đồng thời nghiên cứu và phát triển thuốc súng.
Thủ công nghiệp trong dân gian cũng phát triển mạnh mẽ, nổi bật trong các ngành như gốm sứ, dệt lụa, đúc đồng và rèn sắt. Các làng nghề và phường nghề được thành lập, nâng cao chất lượng sản phẩm và thống nhất quy trình sản xuất. Một ví dụ điển hình là làng gốm Bát Tràng nổi tiếng với các sản phẩm gốm sứ chất lượng cao.
Thương nghiệp
Thương mại trong và ngoài nước thời Trần phát triển mạnh mẽ. Nhiều chợ lớn xuất hiện, tạo điều kiện thuận lợi cho việc buôn bán. Thăng Long trở thành trung tâm kinh tế lớn, thu hút các thương nhân từ khắp nơi đến buôn bán. Việc trao đổi hàng hóa giữa các vùng trong nước được đẩy mạnh, đặc biệt là thông qua các chuyến buôn bằng thuyền.
Buôn bán với nước ngoài cũng có bước tiến quan trọng. Vân Đồn trở thành thương cảng sầm uất, nơi trao đổi buôn bán với các thương nhân từ nước ngoài. Đây là một trong những yếu tố mới, góp phần làm nên sự phát triển toàn diện về kinh tế và văn hóa dưới triều đại nhà Trần.
Sự phát triển văn hóa thời Trần
Dưới thời Trần các tín ngưỡng cổ truyền như thờ cúng tổ tiên, anh hùng và người có công với cộng đồng được duy trì và phát triển. Đạo Phật vẫn có sức ảnh hưởng nhưng không còn thịnh hành như thời Lý, tuy nhiên, nhiều chùa chiền vẫn được xây dựng và người đi tu tăng lên.
Nho giáo ngày càng phát triển, góp phần vào việc xây dựng bộ máy nhà nước với những nhân vật nổi bật như Chu Văn An và Trương Hán Siêu. Các hoạt động văn hóa dân gian như ca hát, nhảy múa, chèo tuồng và múa rối cũng được người dân ưa chuộng.
Lịch sử thời nhà Trần nổi bật với tính chất phác và giản dị. Sau các buổi thiết triều, Vua và Vương Hầu thường cùng nhau ăn uống và nghỉ ngơi ngay tại cung điện.
Nhà Trần còn gần gũi với dân như việc vua Trần Thái Tông từng tự mình đi xem chữa cháy tại khu nhà dân. Tính hòa thuận và đoàn kết giữa các Vua, Vương Hầu và bề tôi là nét đặc trưng của triều đại này. Chính nhờ sự đoàn kết và khoan dung, nhà Trần đã 3 lần đánh bại quân Nguyên Mông hùng mạnh, bảo vệ thành công đất nước.
Văn học thời Trần phát triển mạnh mẽ, phản ánh tinh thần yêu nước và lòng tự hào dân tộc.
— Văn học chữ Hán trở nên nổi bật với nhiều tác phẩm để đời, tiêu biểu như Hịch Tướng Sĩ của Trần Hưng Đạo đã truyền cảm hứng cho quân dân trong cuộc kháng chiến chống quân Mông – Nguyên và Phú sông Bạch Đằng của Trương Hán Siêu, ca ngợi chiến thắng lịch sử trên dòng sông Bạch Đằng.
— Bên cạnh đó, văn học chữ Nôm cũng có bước tiến quan trọng với sự xuất hiện của các thi gia nổi tiếng như Nguyễn Thuyên, Nguyễn Sĩ Cố và Hồ Quý Ly mở đầu cho sự phát triển của văn học dân tộc.
Đặc biệt, triều Trần thành lập Quốc sử viện, do Lê Văn Hưu đứng đầu và biên soạn bộ sử đầu tiên của Đại Việt là Đại Việt sử ký vào năm 1272. Đây là một thành tựu quan trọng trong việc ghi chép và lưu giữ lịch sử, đánh dấu sự phát triển của nền văn học sử học.
Đại Việt sử ký
Giáo dục thời Trần tiếp tục phát triển vượt bậc, với việc mở rộng Quốc Tử Giám – nơi đào tạo con em quý tộc và quan lại. Lịch sử nhà Trần cũng tổ chức nhiều kỳ thi nhằm tuyển chọn nhân tài để phục vụ cho triều đình. Hệ thống trường học công cũng được mở ra tại các lộ, phủ, giúp việc học tập lan tỏa rộng hơn.
Quốc sử viện được thành lập, đóng vai trò quan trọng trong việc ghi chép lịch sử, với tác phẩm nổi bật là Đại Việt sử ký của Lê Văn Hưu. Đây là cột mốc quan trọng trong việc lưu giữ lịch sử dân tộc và nâng cao ý thức về vai trò của sử học.
Khoa học kỹ thuật cũng phát triển với những tiến bộ trong việc chế tạo vũ khí, nổi bật là súng thần cơ và thuyền chiến được sáng chế bởi Hồ Nguyên Trừng.
Sự phát triển kinh tế và văn hóa thời Trần còn được thể hiện rõ rệt qua các công trình kiến trúc và nghệ thuật điêu khắc. Nhiều công trình nổi bật đã ra đời, thể hiện sự tinh tế và sáng tạo của nghệ thuật thời kỳ này.
Những công trình như Cung Thái Thượng Hoàng, tháp Phổ Minh, tháp Bình Sơn và Thành Tây Đô (Thành Nhà Hồ) là minh chứng rõ nét cho sự phát triển về kiến trúc và điêu khắc thời Trần. Những công trình này không chỉ mang giá trị văn hóa mà còn có ý nghĩa lịch sử lớn lao, ghi dấu ấn sâu đậm trong kiến trúc phong kiến Việt Nam.
Điêu khắc rồng nhà Trần
Quân đội nhà Trần
Quân đội nhà Trần được tổ chức rất bài bản và hiệu quả, nổi tiếng với sự kỷ luật và tinh nhuệ. Chính sách “trụ binh làm nông” đã giúp quân đội nhà Trần không chỉ duy trì sức mạnh quân sự mà còn đảm bảo được nguồn lương thực cho đất nước. Thời bình binh lính canh tác nông nghiệp, còn thời chiến họ tham gia chiến đấu, tạo nên lực lượng quân đội linh hoạt, sẵn sàng ứng chiến khi cần thiết.
Quân đội được chia thành các đơn vị khác nhau theo chức năng và nhiệm vụ gồm lực lượng thủy quân, bộ binh và các lực lượng hỗ trợ. Hệ thống này được phân cấp rõ ràng từ cấp trên đến các đơn vị thấp hơn, đảm bảo tính hiệu quả trong hoạt động quân sự.
Cuối thế kỷ XIV, nhà Trần phát triển thêm các loại vũ khí hiện đại như súng thần cơ và thuyền chiến giúp nâng cao khả năng chiến đấu.
Nhà Trần được ghi danh trong lịch sử với chiến công lẫy lừng khi 3 lần đánh bại đội quân xâm lược Mông-Nguyên, một trong những lực lượng quân sự mạnh nhất thế giới thời bấy giờ. Chiến công này gắn liền với những vị tướng tài ba như Quốc công Tiết chế Trần Hưng Đạo, Trần Khánh Dư, Phạm Ngũ Lão, Trần Nhật Duật và Trần Quang Khải.
— Trần Hưng Đạo là vị tướng xuất sắc với chiến lược phòng ngự và đánh địch hiệu quả, góp phần quyết định trong việc bảo vệ Đại Việt trước các đợt tấn công hung hãn của quân Mông-Nguyên.
— Trần Khánh Dư chỉ huy đánh tan đoàn thuyền lương của quân Nguyên vào cuối năm 1287, khiến chúng không thể tiếp tục cuộc tấn công.
— Phạm Ngũ Lão lập nhiều chiến công trong các trận chiến chống quân Nguyên, đặc biệt là trận phục kích tại Vạn Kiếp và trận Bạch Đằng.
— Trần Nhật Duật là người chỉ huy quân đội đánh tan quân Nguyên tại cửa Hàm Tử, lập công lớn trong kháng chiến.
— Trần Quang Khải là vị tướng chỉ huy tối cao trong trận đánh quân Nguyên ở Chương Dương và khôi phục kinh thành Thăng Long vào năm 1285.
Sự đoàn kết, tài năng quân sự và lòng yêu nước của các vị tướng đã góp phần tạo nên chiến thắng vang dội, củng cố nền độc lập và tự chủ cho Đại Việt dưới triều đại nhà Trần.
Tóm tắt lịch sử nhà Trần không chỉ nhấn mạnh những chiến công quân sự vang dội mà còn làm nổi bật một thời kỳ phát triển mạnh mẽ về mọi mặt của Đại Việt. Di sản của triều đại này tiếp tục khẳng định vị trí quan trọng trong dòng chảy lịch sử dân tộc.
