Huyền thoại Lawrence xứ Ả Rập và những bí mật chưa được hé lộ

Thomas Edward Lawrence, hay còn gọi là Lawrence xứ Ả Rập, không chỉ là một chiến lược gia thiên tài mà còn là biểu tượng của những mâu thuẫn lịch sử tại Trung Đông. Đằng sau hình ảnh một người hùng là những toan tính chính trị, những quyết định gây tranh cãi và cả những bí mật chưa từng được tiết lộ. Hãy cùng bước vào cuộc hành trình tìm hiểu về người đàn ông đã thay đổi vận mệnh của bán đảo Ả Rập và cả chính ông trong những năm tháng đầy biến động của Thế chiến thứ nhất.

Lawrence xứ Ả Rập và mật ước Sykes-Picot

Trong số bốn cường quốc châu Âu gồm Nga – Đức – Anh và Pháp tranh giành quyền kiểm soát đế quốc Thổ trong thế kỷ trước và đầu thế kỷ 20 chỉ còn lại Anh và Pháp mạnh mẽ chi phối bán đảo Ả Rập sau Thế chiến thứ nhất. Mặc dù hợp tác với nhau, hai cường quốc này cũng có những toan tính ngầm, dẫn đến sự mâu thuẫn trong chính sách.

Vào đầu Thế chiến thứ nhất, khí thế của quân đội Đức lớn mạnh, tháng 8 năm 1914 đã đánh bại liên quân Pháp, Bỉ và Anh tại mặt trận Bỉ sau đó tiến vào đất Pháp. Anh và Pháp phải điều động phần lớn lực lượng để đối phó với mối đe dọa từ Đức ở Tây Âu.

Với việc Đức có khả năng chiến thắng, Thổ Nhĩ Kỳ đã quyết định đứng về phía Đức, cùng với việc cắt đứt các tuyến giao thông của Anh qua Ấn Độ, nhằm chiếm bán đảo Ả Rập và tiến vào Ai Cập.

Chính sách của Anh là sử dụng quân đội thuộc địa hoặc quân bản xứ, chỉ huy họ tham gia các mặt trận ngoài Châu Âu. Chính vì thế, ngay từ đầu Anh đã tiếp cận Hussein, một lãnh đạo Ả Rập tại Ai Cập. Hussein tự hào về dòng dõi của mình, vì tổ tiên của ông kết hôn với con gái của giáo chủ Mohamed. Điều này khiến ông thuộc gia tộc Hachémite, một trong hai gia tộc quyền lực ở La Mecque, bên cạnh gia tộc Aoun.

Vua Thổ đã nghi ngờ Hussein từ lâu và đã giam lỏng ông tại Constantinople với tư cách là thủ lãnh các tín đồ Hồi giáo, yêu cầu ông phục tùng. Sau hai mươi năm bị giam cầm, Hussein cuối cùng được phép trở về quê hương vào năm 1911. Sau những năm tháng đầy uất ức, ông quyết định khởi động một kế hoạch phản kháng. Đến tháng 4 năm 1914, Hussein đã cho con trai Abdallah tiếp cận Kitchener, thống đốc Anh ở Ai Cập, để đàm phán về việc hợp tác, mặc dù Anh không mấy tin tưởng.

Chiến tranh nổ ra không lâu sau đó và Hussein tiếp tục giữ thái độ trung lập, đợi xem tình hình. Đến mùa hè năm 1915, ông tiếp tục đàm phán với Mac Mahon, người thay thế Kitchener, hứa rằng nếu chiến tranh kết thúc, Anh sẽ để cho Ả Rập độc lập.

Trong khi đó, tại London, đại diện của Anh và Pháp là Mac Sykes và Georges Picot đã ký một hiệp ước mật chia cắt Tây Á và Trung Đông. Theo đó, Pháp sẽ kiểm soát từ Damas đến Mossoul, còn Anh sẽ chiếm đóng từ Bagdad đến Gaza và các khu vực như Liban và Cilicie sẽ trở thành khu ủy trị của Pháp, trong khi Anh kiểm soát Iraq, Palestine và Jérusalem sẽ trở thành khu vực quốc tế hóa. Hai quốc gia này đã chia nhau những vùng đất giàu có và có trữ lượng dầu mỏ tại Bắc bán đảo Ả Rập và Mésopotamie.

Do đó, Anh vừa hứa độc lập cho Ả Rập, vừa có kế hoạch biến các vùng đất này thành thuộc địa. Điều này gây ra sự mâu thuẫn trong chính sách của Anh. Liệu Anh có phải là quốc gia xảo trá không? Có thể không, mà là do chính sách thiếu sự thống nhất. Tuy nhiên, sự mâu thuẫn này đã dẫn đến những hệ lụy nghiêm trọng về sau, làm cho dân tộc Ả Rập dần mất niềm tin vào Anh. Và tất cả những bất ổn này đều bắt nguồn từ những quyết định của T. E. Lawrence.

Thomas Edward Lawrence: Huyền thoại của bán đảo Ả Rập

Thomas Edward Lawrence (1888 – 1935), một con người nhỏ bé với vóc dáng khiêm tốn, thấp hơn nhiều so với các tướng lãnh Anh, lại có thể tạo ra một dấu ấn sâu đậm trong lịch sử châu Âu và miền Tây Á trong suốt hai mươi năm. Mặc dù có vẻ như chỉ là một thư ký nhà buôn, Lawrence lại là một nhân vật đầy can đảm, bí ẩn, mưu mô và rất khó hiểu.

Có những quan điểm cho rằng, theo Richard Aldington, Lawrence thực ra là sản phẩm do ký giả Mỹ Lowell Thomas “tạo dựng” nhằm gây chú ý về vai trò của Anh trong chiến tranh Thổ Nhĩ Kỳ ở bán đảo Ả Rập, qua đó làm lu mờ vai trò của các sĩ quan Pháp. Tuy nhiên, tướng Brémond của Pháp dù cũng có quan điểm này nhưng lại không nhận được sự ủng hộ của đồng bào, bởi họ cho rằng ông chỉ là người ghen tị và không đủ năng lực.

Thomas Edward Lawrence (1888 – 1935)

Lawrence đã có ảnh hưởng sâu sắc đến các sự kiện ngoại giao và quân sự tại bán đảo Ả Rập trong Thế chiến thứ nhất. Bộ tổng tham mưu Anh ở Ai Cập đã đồng tình với quan điểm của Brémond, cho rằng chiến đấu với Thổ phải sử dụng các lực lượng khác ngoài người Ả Rập, nhưng Lawrence lại cho rằng có thể tận dụng tinh thần yêu nước của người Ả Rập để họ tự chiến đấu chống lại Thổ. Chính sự sáng tạo của Lawrence giúp Đồng minh tiết kiệm lực lượng để dành cho mặt trận châu Âu, đồng thời vẫn đạt được chiến thắng tại Ả Rập.

Sinh ra trong một gia đình quý phái tại Galles vào ngày 15 tháng 8 năm 1888, Lawrence lớn lên với nền giáo dục nghiêm khắc của mẹ, tạo nên một nhân cách mạnh mẽ, kiên cường và một trí tuệ sắc bén. Ông bắt đầu học đọc và viết khi mới 5 tuổi và nhanh chóng nổi bật với khả năng nhớ nhanh và bền. Khi 21 tuổi, ông đã có thể cưỡi lạc đà suốt ba ngày trong sa mạc Ả Rập, mỗi ngày đi được tới 180 km và vào thời gian đó, ông đã đi bộ suốt hai tháng ở Syne, vượt qua gần 1.800 km.

Bắt đầu học tại Oxford từ năm 1896, Lawrence chuyên ngành lịch sử và đam mê khám phá. Ông đã đạp xe một mình khắp nước Anh để tham quan các di tích cổ và với tinh thần ham học hỏi, ông đã du lịch qua Pháp và bắt đầu cảm nhận mạnh mẽ sức hút của vùng đất phương Đông. Những hình ảnh lấp lánh của Địa Trung Hải và những tiếng gọi từ các đô thị cổ như Smyrne, Constantinople đã ám ảnh ông từ lâu, và sau đó ông tìm thấy con đường cho đời mình khi đến với các di tích Ả Rập.

Dành thời gian ở Syrie, Liban, Palestine, Lawrence không chỉ khám phá các di tích mà còn sống hòa mình vào đời sống của người dân bản xứ, học hỏi ngôn ngữ, văn hóa và hiểu được mong muốn tự do, độc lập của họ. Sau nhiều năm sống cùng người Ả Rập, ông cảm nhận sâu sắc rằng dân tộc này cần một sự giải thoát khỏi ách thống trị của Thổ Nhĩ Kỳ và ông tin rằng chỉ có Anh mới có thể giúp họ đạt được điều đó.

Với tư duy sắc bén và tầm nhìn xa, Lawrence đã phát triển một kế hoạch chiến lược nhằm giúp Ả Rập giành lại độc lập và cho rằng Anh sẽ đóng vai trò chủ chốt trong việc này, dù về sau những quyết định của ông lại tạo ra những hệ lụy phức tạp.

Khi Thế chiến thứ nhất nổ ra, Lawrence tin rằng đây là thời điểm của ông, người Ả Rập chắc chắn sẽ nổi dậy và ông là người duy nhất có thể dẫn dắt họ giành chiến thắng.

Chính sách Anh ở Ả Rập và những mưu đồ xung đột

Hussein, với quyền lực lớn nhất tại La Mecque lại không ưa Thổ Nhĩ Kỳ. Nhận thấy cơ hội, Lawrence đã đề nghị chính phủ Anh liên lạc với Hussein để có thể giải quyết mâu thuẫn này. Anh có hai cơ quan quan trọng tại phương Đông: cơ quan Indian Office, đặt tại Bombay (Ấn Độ) do Sang John Philby chỉ huy, và cơ quan Arabia Office dưới quyền Allenby, trực thuộc Bộ Ngoại giao Anh ở London. Tuy nhiên, hai cơ quan này không giao tiếp với nhau và thường có chính sách riêng, đôi khi đối lập nhau.

– Indian Office lo bảo vệ con đường bộ từ Ấn Độ qua Âu, do đó tập trung vào khu vực Mésopotamie và các quốc gia Ả Rập xung quanh vịnh Ba Tư như Koweit và Hasa.

– Trái lại, Arabia Office lại quan tâm đến bảo vệ kênh Suez, con đường biển huyết mạch từ Ấn Độ sang Anh và vì thế tìm cách liên hệ với các quốc vương Ả Rập dọc theo bờ Hồng Hải, trong đó Lawrence đặc biệt chú ý đến Hussein.

Mặc dù Hussein có tham vọng và sự tự mãn, hai người con của ông là Abdallah và Faycal lại được đánh giá cao về khả năng lãnh đạo.

Lawrence trên chiếc Brough Superior SS100 Sadly

Vào giữa năm 1915, sau khi nghe lời khuyên của Lawrence, chính phủ Anh đã lựa chọn Hussein và hứa rằng nếu ông có thể đuổi quân Thổ ra khỏi bán đảo Ả Rập, Anh sẽ vận động cho sự độc lập của Ả Rập. Hussein tin vào lời hứa này và kêu gọi nghĩa quân Ả Rập nổi dậy chống lại quân Thổ, bắt giữ nhiều binh lính Thổ. Anh cung cấp vũ khí và súng đạn, chỉ trong vài tháng quân Ả Rập đã giành chiến thắng tại Rabegh, Yanbo và Taif, bắt giữ hàng ngàn lính Thổ.

Tuy nhiên, Hussein không thể tiến xa hơn, không thể chiếm được Médine. Cùng lúc, Anh và Pháp đã thất bại trong chiến dịch Dardanelles trước sự chống cự mạnh mẽ của Mustapha Kémal và quân đội Ấn Độ do tướng Anh Towshend chỉ huy bị quân Thổ vây tại Kut-El-Amara. Không thể phá vòng vây, Anh đành phải đầu hàng.

Trước tình hình nguy cấp, Bộ Tham mưu Anh ở Le Caire đã cử Lawrence đến để tham mưu. Lawrence chỉ trích chiến lược của Anh, cho rằng các sĩ quan Anh quá quan liêu, mang theo cả đồ chơi golf và quần vợt khi hành quân trong sa mạc. Ông đề xuất một chiến lược du kích linh hoạt, sử dụng lực lượng nhỏ nhưng hiệu quả. Lawrence cũng kêu gọi dân Ả Rập nổi dậy, nhưng chính phủ Anh vẫn do dự, không muốn hứa độc lập cho Ả Rập vì sợ sẽ gây cơn sóng gió ở Ấn Độ.

Mặc dù vậy, cuối cùng Anh đã đồng ý với kế hoạch của Lawrence và phái ông tiếp xúc với Faycal, con trai của Hussein. Lawrence đã hành trình vất vả qua sa mạc trong ba ngày để gặp Faycal ở Hamra. Sau cuộc gặp gỡ, Faycal mỉm cười và họ bắt đầu hợp tác chặt chẽ với nhau.

Trong hai năm tiếp theo, Lawrence cải trang thành người Ả Rập, sống chung với dân bản xứ, khuyến khích họ kháng chiến và lập kế hoạch chiến lược. Ông không chỉ là một người lãnh đạo mà còn là một người bạn thực sự của người Ả Rập. Với chiến thuật du kích khéo léo, ông giúp quân Ả Rập đánh bại quân Thổ dù lực lượng chỉ có 3.000 người, làm suy yếu nghiêm trọng quân đội Thổ.

Trong các chiến dịch quan trọng như ở Akaba, Deraa và cuối cùng là Damas, Lawrence và quân Ả Rập đã giành được nhiều chiến thắng, khiến quân Thổ không thể duy trì thế mạnh trên chiến trường. Tuy nhiên, khi chiến tranh kết thúc, Lawrence đối mặt với sự thất vọng lớn khi phát hiện ra sự thật về Mật ước Sykes-Picot giữa Anh và Pháp. Mật ước này chia cắt vùng đất Ả Rập, điều này làm Lawrence cảm thấy bị phản bội.

Mặc dù đạt được những chiến thắng lớn và giúp Ả Rập giành độc lập, Lawrence nhận ra rằng Anh đã không giữ lời hứa và sẽ không thực sự trao quyền độc lập cho Ả Rập, điều này khiến ông cảm thấy bối rối và thất vọng sâu sắc về chính sách của chính phủ Anh.

Anh nuốt lời hứa với Ả Rập – Lawrence hối hận

Ngày 1-11-1918, Lloyd George thông báo cho dân chúng Anh rằng chiến tranh sẽ kết thúc vào lúc 11 giờ sáng hôm đó. Cùng ngày hôm đó, Lawrence trở về London và bắt đầu cuộc chiến đấu thứ hai cho Ả Rập.

Khi nghe Tổng thống Mỹ Wilson tuyên bố các dân tộc có quyền tự quyết và nhận được thông tin rằng Anh, Pháp sẽ giúp dân tộc Syrie và Mésopotamie lập chính phủ bản xứ, Lawrence lạc quan và đề xuất với chính phủ Anh việc thành lập ba quốc gia Ả Rập: Syrie sẽ do Faycal cai trị, Thượng Mésopotamie sẽ thuộc về Zeid và Hạ Mésopotamie về Abdallah, tạo thành một liên bang dưới sự cai trị của Hussein, vua xứ Hedjaz.

Hai tháng sau, Faycal đến Anh và được Lawrence tiếp đón. Tuy nhiên, Lawrence nhanh chóng thất vọng khi không ai quan tâm đến đề nghị của ông. Hơn nữa, ông phát hiện ra rằng Saint John Philby ở Indian Office đang vận động để đưa Ibn Séoud lên thay vì hỗ trợ Hussein.

Vì danh dự của bản thân, Lawrence quyết bảo vệ Hussein và Faycal đến cùng, nhắc lại lời hứa của Anh với Hussein năm 1915 và chỉ trích việc lựa chọn Ibn Séoud của Philby. Tuy nhiên, dù được dân chúng Anh coi là anh hùng, tiếng nói của ông chẳng có giá trị gì trong các hội nghị quốc tế.

T. E. Lawrence trong trang phục Ả rập

Vào tháng Giêng năm 1919, các cuộc đàm phán tại Paris giữa Anh, Pháp và Mỹ diễn ra và Lawrence tiếp tục chiến đấu cho Faycal, đồng thời làm thông ngôn cho ông và chỉ trích chính phủ Pháp và Anh.

Trong các cuộc đối đầu gay gắt với Clémenceau của Pháp, Lawrence nhận thấy Pháp kiên quyết bảo vệ lợi ích tại Syrie và Liban, mặc dù mọi lời kêu gọi về quyền tự quyết của các dân tộc đều bị xem nhẹ. Anh ủng hộ Pháp, trong khi Anh nhượng bộ và không hỗ trợ Faycal. Khi Pháp tái chiếm Damas năm 1920, Faycal cùng nghĩa quân chống cự nhưng thất bại và Anh lại tiếp tục làm ngơ.

Chán nản, Lawrence trở về Anh và viết cuốn Seven Pillars of Wisdom để kể lại cuộc khởi nghĩa của Ả Rập, đồng thời thừa nhận lỗi lầm của mình trong việc lừa dối người Ả Rập. Trong cuốn sách ông tự chỉ trích bản thân, cảm thấy mình đã phạm tội khi lừa gạt dân tộc Ả Rập khiến họ hy sinh vì những lời hứa mà chính ông biết sẽ không bao giờ được thực hiện.

Khi chiến tranh kết thúc, Lawrence không còn mặt mũi nào để nhìn người Ả Rập nữa và ông đã trả lại những huy chương và tước hiệu được chính phủ Anh và Pháp trao tặng. Sau đó, ông từ chối mọi danh vọng, tự ẩn mình trong quân đội Anh dưới những danh tính khác, sống một cuộc đời khiêm nhường.

Năm 1927, ông nhận tin Ibn Séoud đã đánh bại Hussein và chiếm La Mecque, trong khi Anh không hề giúp đỡ Hussein. Cảm thấy tội lỗi và bất lực, Lawrence tiếp tục cuộc sống ẩn dật, chịu đựng những ân hận sâu đậm. Ông qua đời vào năm 1935 trong một tai nạn xe máy, nhưng những lời ông từng ngâm khi bị giam ở Deraa vẫn mãi vang vọng:

“Vì thưa Chúa, con được tự do lựa chọn tất cả những bông hoa của Chúa và con đã lựa những bông hồng ủ rũ trên đời, vì vậy mà chân con mới rớm máu và mắt con mới mờ đi vì mồ hôi…”

Chết sớm là sự kết thúc cho cuộc đời đầy dằn vặt của Lawrence. Nếu ông còn sống thêm một thời gian nữa, chắc chắn sẽ không thể chịu nổi khi chứng kiến những quyết định sai lầm của mình và sự thay đổi quyền lực trên bán đảo Ả Rập.

Thomas Edward Lawrence là một nhân vật phức tạp và gây tranh cãi, với những hành động và quyết định có ảnh hưởng sâu rộng đến tương lai của bán đảo Ả Rập. Dù được coi là anh hùng ở một mặt, ông cũng không thiếu những sai lầm và ân hận. Lawrence xứ Ả Rập đã sống và chiến đấu trong một thời kỳ đầy biến động, để lại một di sản vừa huyền thoại vừa đầy mâu thuẫn. Những điều chưa biết về ông vẫn luôn thu hút sự tò mò của nhiều thế hệ, khiến cuộc đời ông trở thành một câu chuyện không bao giờ hết hấp dẫn.