Cải cách Hồ Quý Ly – Bước ngoặt cho triều đại nhà Hồ
Cải cách Hồ Quý Ly không chỉ thể hiện tầm nhìn mà còn là bước ngoặt quan trọng của triều đại nhà Hồ trong lịch sử Đại Việt. Từ những chính sách mới về quản lý ruộng đất, phát hành tiền giấy đến quy chế quan chức, các biện pháp cải cách Hồ Quý Ly đã mang lại nhiều đổi mới trong chính trị, kinh tế và giáo dục, nhằm xây dựng một quốc gia vững mạnh và tập trung quyền lực.
Đôi nét về Hồ Quý Ly
Hồ Quý Ly (1336-1407), trước đây có tên là Lê Quý Ly và tự là Lý Nguyên. Theo gia phả dòng họ Hồ, tổ tiên của ông là Hồ Hưng Dật, một người gốc Chiết Giang (Trung Quốc). Vào thời Hậu Hán, thuộc Ngũ đại Thập quốc (khoảng năm 947-950, tương đương thời kỳ Dương Tam Kha của Việt Nam), Hồ Hưng Dật sang làm Thái thú Diễn Châu và định cư tại hương Bào Đột, nay thuộc xã Quỳnh Lâm – huyện Quỳnh Lưu – tỉnh Nghệ An.
Hoàng đế Hồ Quý Ly (1336-1407)
Hồ Quý Ly có hai người cô từng được vua Trần Minh Tông chọn làm cung phi và đều trở thành mẹ của hai vị vua nhà Trần. Chính vì thế, ông sớm được đưa vào triều đình và đảm nhận các chức vụ quan trọng trong bộ máy nhà Trần.
Những cuộc cải cách của Hồ Quý Ly và triều Hồ
Hồ Quý Ly là một vị quan có nhiều công lao thời nhà Trần. Từ năm 1371, ông được vua Trần Dụ Tông phong làm Trưởng cục Chi hậu, sau đó vua Trần Nghệ Tông bổ nhiệm ông lên chức Khu mật đại sứ, gả em gái là công chúa Huy Ninh cho ông. Hồ Quý Ly được biết đến là một người có tài về chính trị, kinh tế và văn hóa.
Trước tình cảnh nhà Trần đang suy yếu, đất nước khó khăn, nhân dân cực khổ, ông nỗ lực nắm giữ vai trò quan trọng trong triều đình. Khi Thượng hoàng Trần Nghệ Tông qua đời vào năm 1395, Hồ Quý Ly được phong làm Phụ chính Thái sư, tước Trung tuyên Vệ quốc Đại vương, nắm toàn quyền trong nước.
Hồ Quý Ly đã tham gia vào chính sự nhà Trần khoảng 28 năm trước khi ông ép vua Trần chuyển kinh đô từ Thăng Long vào Thanh Hóa, đồng thời loại bỏ nhiều trung thần trung thành với nhà Trần. Đến tháng 2 năm Canh Thìn (1400), ông buộc Trần Thiếu Đế nhường ngôi, tự xưng là Thánh Nguyên, đặt quốc hiệu là Đại Ngu và đổi sang họ Hồ, lập nên nhà Hồ. Dù làm vua chưa đầy một năm, ông nhanh chóng nhường ngôi cho con là Hồ Hán Thương và trở thành Thái Thượng hoàng cùng cai quản đất nước.
Thành nhà Hồ tại Thanh Hóa.
Hồ Quý Ly được xem là một nhà cải cách lớn trong lịch sử Việt Nam. Trong hơn 35 năm nắm quyền dưới triều Trần và triều Hồ, ông đã tiến hành hàng loạt cải cách trên nhiều lĩnh vực nhằm giải quyết cuộc khủng hoảng kinh tế – xã hội của Đại Việt, loại bỏ sự cát cứ của quý tộc nhà Trần và xây dựng một nhà nước tập trung mạnh mẽ. Các cải cách của ông bao gồm cả chính trị, quốc phòng, kinh tế, xã hội, văn hóa và giáo dục.
— Về quân sự:
Ông chú trọng việc cải tổ và tăng cường lực lượng quân đội, bổ sung các quân nhân khỏe mạnh, kể cả sư tăng. Ông cho xây dựng thành Tây Đô bằng đá kiên cố ở An Tôn (Vĩnh Lộc, Thanh Hóa), thường gọi là Thành nhà Hồ, như một căn cứ chiến lược. Nhà Hồ cũng chú trọng phát triển kỹ thuật quân sự với sự góp sức của con trai ông, Hồ Nguyên Trừng, người đã chế tạo ra các loại vũ khí như súng thần cơ và thuyền chiến Cổ Lâu.
— Về chính trị:
Vào năm 1397 Hồ Quý Ly ban hành quy chế mới cho hệ thống quan lại địa phương nhằm thống nhất và củng cố quản lý từ trung ương xuống các cấp. Các chức an phủ sứ tại các lộ được giao nhiệm vụ quản lý toàn bộ các phủ, châu, huyện trong phạm vi của mình, bao gồm cả các vấn đề liên quan đến hộ tịch, thuế khóa và kiện tụng.
Việc các lộ trực tiếp chịu trách nhiệm trước trung ương đã thắt chặt quyền lực chính trị, nâng cao uy tín và sức mạnh của nhà nước trung ương, đánh dấu một cải cách quan trọng hướng tới mô hình trung ương tập quyền.
— Về tài chính và kinh tế:
Hồ Quý Ly đã tiên phong trong việc cải tổ bằng cách phát hành tiền giấy, gọi là “Thông bảo hội sao” thay thế hoàn toàn tiền đồng. Tiền giấy có nhiều mệnh giá khác nhau, từ 10 đồng cho đến 1 quan, đánh dấu bước tiến táo bạo trong hệ thống tiền tệ Việt Nam.
Để hạn chế quyền lực của tầng lớp quý tộc, vào năm 1397 ông thực hiện chính sách hạn điền, quy định mức sở hữu đất tối đa cho mỗi cá nhân nhằm giảm sự tích tụ đất đai và gia tăng nguồn thu cho nhà nước. Ông cũng cải cách hệ thống thuế bằng cách quy định mức thuế đất tư hữu cao hơn so với đất công, giúp giảm gánh nặng thuế cho nông dân và cải thiện nguồn thu nhà nước.
— Về mặt hành chính:
Hồ Quý Ly đổi các lộ xa thành trấn, bổ sung các chức vụ quản lý như An Phủ phó sứ và Trấn thủ phó sứ để gia tăng kiểm soát địa phương. Ông đặt chức Liêm phóng sứ tại mỗi lộ để giám sát hoạt động quân dân, đồng thời tạo hệ thống đo lường thống nhất với cân, thước, đấu, thưng, nhằm tăng cường tính minh bạch và ổn định xã hội.
— Về văn hóa và giáo dục:
Hồ Quý Ly đẩy mạnh Nho giáo thực dụng, hạn chế Phật giáo và Đạo giáo, đồng thời khuyến khích học tập và sử dụng chữ Nôm. Ông đã cho dịch các kinh, thư, thi sang chữ Nôm, tạo nền tảng cho văn hóa dân tộc.
Về giáo dục, Hồ Quý Ly mở rộng hệ thống trường học, tổ chức các kỳ thi và cải cách quy chế thi cử để đảm bảo tính thực tiễn và hiệu quả. Ông cũng đặt ra phép thi hương và thi hội, đồng thời mở rộng các kỳ thi viết chữ và thi toán.
— Về quốc phòng:
Trước mối đe dọa từ nhà Minh, Hồ Quý Ly thực hiện hàng loạt biện pháp để cải tổ quân đội, bao gồm xây thành, đóng thuyền chiến, và tăng cường lực lượng thủy quân. Ông lập ra hộ tịch, yêu cầu người dân từ 2 tuổi trở lên phải đăng ký để tăng cường quân số. Quân đội được tổ chức thành các vệ và đội dưới sự chỉ huy của một Đại tướng, với các đơn vị thủy binh được huấn luyện đặc biệt nhằm phòng thủ dọc các sông và cửa biển.
Những cải cách toàn diện của Hồ Quý Ly đều phản ánh tư duy tiến bộ và khát vọng xây dựng một nhà nước tập quyền, mạnh mẽ và ổn định, góp phần tạo nên dấu ấn quan trọng trong lịch sử Việt Nam.
Hồ Quý Ly là một nhà cải cách đầy hành động, có tầm nhìn, năng lực và quyết đoán. Với việc đề ra nhiều biện pháp cải cách và thay đổi triều đại, ông đã nỗ lực giải quyết những khủng hoảng kinh tế – xã hội của Đại Việt vào cuối thời Trần, nhằm tìm ra con đường phát triển, xây dựng một Nhà nước tập quyền mạnh mẽ theo khuynh hướng Pháp gia.
Nhìn chung, các cải cách Hồ Quý Ly mang nhiều yếu tố tích cực và tiến bộ, thể hiện tinh thần dân tộc, đặc biệt trong văn hóa và giáo dục. Với khát vọng xây dựng một đất nước Việt Nam hùng cường, tư tưởng đổi mới của ông rất đáng trân trọng. Dù chưa đạt được kết quả như mong đợi, Hồ Quý Ly vẫn xứng đáng có một vị trí đặc biệt trong lịch sử Việt Nam.
Bài học từ cải cách Hồ Quý Ly
Để tồn tại và phát triển, sự thay đổi thích ứng với hoàn cảnh là yếu tố thiết yếu. Cải cách và đổi mới cần được xây dựng phù hợp với yêu cầu phát triển và thực tế của đất nước.
Cải cách nên được tiến hành toàn diện, mạnh mẽ với trọng tâm là đầu tư phát triển giáo dục nhằm tạo ra những con người yêu nước, có năng lực, bản lĩnh, sáng tạo, quyết tâm và hành động hiệu quả. Việc phát huy và củng cố sức mạnh của khối đại đoàn kết toàn dân tộc là yếu tố quan trọng trong công cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước.
Những chính sách cải cách của Hồ Quý Ly đã góp phần lớn trong việc xây dựng một nhà nước mạnh mẽ và tập trung, tuy rằng những đổi mới này không tránh khỏi tranh cãi và thử thách. Tuy nhiên, sự quyết tâm và tầm nhìn cải cách Hồ Quý Ly đã để lại nhiều bài học và giá trị lịch sử quan trọng. Đánh giá đúng những cải cách của ông là cách để chúng ta hiểu thêm về một thời kỳ đầy biến động và khát vọng canh tân của triều đại nhà Hồ.
