“Cái chết đen”: Đại dịch khủng khiếp nhất lịch sử nhân loại
Đại dịch Cái chết đen đã tàn phá châu Âu vào thế kỷ 14, khiến gần 60% dân số lục địa này thiệt mạng. Bắt nguồn từ Trung Á, căn bệnh này lan rộng qua các tuyến đường thương mại, gây ra nỗi kinh hoàng chưa từng có trong lịch sử nhân loại. Hàng thế kỷ sau, các nhà khoa học mới dần giải mã được những bí ẩn xoay quanh dịch bệnh chết chóc này.
Cái chết đen là bệnh gì?
“Cái chết đen” là tên gọi của bệnh dịch hạch, một bệnh truyền nhiễm nghiêm trọng do vi khuẩn Yersinia pestis gây ra. Đại dịch này bùng phát vào giữa thế kỷ 14, gây nên những hậu quả khủng khiếp, đặc biệt là ở châu Âu, nơi nó giết chết khoảng 60% dân số.
Dịch hạch lây lan qua các vết cắn của bọ chét nhiễm bệnh, thường sống trên cơ thể chuột và có thể lan truyền qua không khí hoặc tiếp xúc với các chất dịch từ người bệnh. “Cái chết đen” được biết đến là một trong những đại dịch tồi tệ nhất trong lịch sử nhân loại.
Bức tranh khắc họa cảnh tượng khủng khiếp của bệnh dịch hạch “Cái chết đen” càn quét khắp châu Âu.
Bệnh dịch hạch Cái chết đen ở Châu Âu và nỗi ám ảnh
Vào năm 1347, bệnh dịch hạch lần đầu tiên xâm nhập vào khu vực Địa Trung Hải thông qua các tàu buôn chở hàng hóa từ lãnh thổ Đế quốc Mông Cổ băng qua Biển Đen.
Theo trang History.com, khi 12 con tàu từ Biển Đen đến cảng Messina ở Sicilia, cảnh tượng tại bến cảng thật kinh hoàng: phần lớn thủy thủ đoàn trên các tàu đã qua đời và những người sống sót cũng đang mắc bệnh nặng với cơ thể đầy những nhọt đen.
Chính quyền Sicilia đã nhanh chóng ra lệnh cho “hạm đội tàu tử thần” rời khỏi cảng nhưng lúc đó đã quá muộn. Từ đây, căn bệnh lan rộng khắp châu Âu, Trung Đông và châu Phi, giết chết gần 60% dân số trong đợt bùng phát quy mô lớn từ năm 1346 đến 1353 và từ đó được biết đến với cái tên “Cái chết đen”.
Làn sóng dịch hạch này tiếp tục tái diễn và gây ảnh hưởng suốt nhiều thế kỷ sau.
Bức ảnh mô tả cảnh chết chóc trong đại dịch “Cái chết Đen”.
Được xem là một trong những thảm họa kinh hoàng nhất lịch sử, “Cái chết đen” đã tàn phá châu Âu nặng nề nhưng đây không phải nơi đầu tiên bị dịch hạch tấn công. Trước khi tiến vào châu Âu, dịch bệnh này đã hoành hành ở nhiều quốc gia trên lục địa Á – Âu.
Sau khi tiến đến cảng Messina, “Cái chết đen” nhanh chóng lan đến cảng Brussilles của Pháp, cảng Tunis ở Bắc Phi rồi tới Rome và Florence ở Italia – những thành phố nằm trên các tuyến đường thương mại chính. Đến giữa năm 1348, dịch bệnh đã tấn công Paris, Bordeaux, Lyon (Pháp) và London (Anh).
Dịch hạch là một trong những căn bệnh nguy hiểm nhất lịch sử nhân loại, chỉ đứng sau đậu mùa. Nhờ những tiến bộ trong khoa học, vào năm 1894 bác sĩ Alexandre Yersin đã xác định được vi khuẩn gây bệnh dịch hạch là Yersinia pestis.
Tuy nhiên, khi “Cái chết đen” đang lan tràn khắp châu Âu và thế giới vào thế kỷ 14, người ta chưa hiểu rõ nguyên nhân thực sự cũng như cách lây truyền và không biết cách phòng ngừa hay chữa trị.
Ngày nay, khoa học đã làm sáng tỏ rằng “Cái chết đen” là do dịch hạch gây ra. Vi khuẩn Yersinia pestis lây lan từ người này sang người khác qua không khí hoặc qua vết cắn của bọ chét và chuột nhiễm bệnh.
Vào thời Trung cổ, bọ chét và chuột có mặt ở khắp mọi nơi trên lãnh thổ châu Âu, đặc biệt các tàu thương mại trở thành phương tiện lan truyền lý tưởng cho căn bệnh chết chóc này.
Truy tìm nguồn gốc đại dịch
Trong suốt nhiều thập kỷ, các nhà khoa học đã tranh luận về nguồn gốc thực sự của đại dịch hạch Cái chết đen châu Âu.
Một giả thuyết phổ biến cho rằng dịch bệnh này bắt nguồn từ Đông Á. Tuy nhiên, các phát hiện khảo cổ gần đây chỉ ra rằng những nạn nhân tử vong sớm nhất có thể đến từ Trung Á, tại khu vực gần hồ Issyk Kul ở Kyrgyzstan ngày nay. Khám phá này đã tiết lộ rằng một trận dịch đã xảy ra trong cộng đồng buôn bán tại khu vực này vào các năm 1338 và 1339.
Vào cuối thế kỷ 19, các nhà khoa học đã khai quật một ngôi mộ tập thể, trong đó các tấm bia mộ có chữ khắc bằng tiếng cổ Syriac cho biết những người trong ngôi mộ này chết do một trận “dịch hại” không rõ vào thế kỷ 14. Những phát hiện này đã làm dấy lên các tranh cãi kéo dài giữa các học giả về mối liên hệ giữa các bia mộ này và đại dịch “Cái chết đen” ở châu Âu.
Gần đây, một nhóm các nhà khoa học quốc tế gồm các nhà nghiên cứu từ Viện Nhân chủng học tiến hóa Max Planck ở Đức, Đại học Tübingen (Đức) và Đại học Stirling (Anh) đã tiến hành nghiên cứu gien vi khuẩn Yersinia pestis từ mẫu xương và răng tại Trung Á. Họ công bố kết quả trong nghiên cứu có tiêu đề “Nguồn gốc của Cái chết đen ở miền trung Á – Âu thế kỷ 14” trên tạp chí Nature ngày 15/6.
Theo báo cáo từ Nature, Phó Giáo sư Philip Slavin tại Đại học Stirling, thành viên nhóm nghiên cứu, cho biết phân tích ADN từ những hài cốt tại một khu mộ cổ ở miền bắc Kyrgyzstan cho thấy số lượng người chết vì dịch bệnh trong giai đoạn 1338-1339 đã tăng mạnh. Đây là thời điểm diễn ra trước khi đại dịch “Cái chết đen” bùng phát mạnh mẽ ở châu Âu khoảng 7 đến 8 năm.
Nhóm chuyên gia đã lấy mẫu ADN từ răng của những người được chôn cất tại đó và phát hiện dấu vết của vi khuẩn Yersinia pestis. Bác sĩ Maria Spyrou từ Đại học Tübingen, đồng tác giả nghiên cứu cho biết răng chứa nhiều mạch máu, điều này giúp các nhà khoa học giải mã và so sánh gien với dữ liệu về vi khuẩn hiện đại, khẳng định rằng chủng vi khuẩn tìm thấy tương đồng với vi khuẩn dịch hạch.
Tuy nhiên, thời điểm chính xác mà vi khuẩn Yersinia pestis đột biến để trở thành tác nhân gây ra đại dịch “Cái chết đen” vẫn là điều chưa thể xác định rõ ràng.
Nghiên cứu cũng cho thấy sự tiến hóa của vi khuẩn này có liên hệ với sự kiện “Big bang” – thời điểm mà các chủng vi khuẩn cũ đột nhiên tiến hóa mạnh, dẫn đến sự lây lan nhanh chóng qua người. Mặc dù trước đó chưa có nghiên cứu nào xác định chính xác thời điểm sự kiện này, người ta tin rằng nó xảy ra trong khoảng giữa thế kỷ thứ 10 và 14.
Để tiếp tục làm rõ vấn đề, nhóm nghiên cứu từ Viện Max Planck đã hoàn chỉnh bộ gien của các vi khuẩn dịch hạch cổ từ Kyrgyzstan và so sánh với sự kiện “Big bang”. Họ xác định rằng thời điểm bùng phát mạnh nhất của “Cái chết đen” là vào năm 1338, đánh dấu thời gian khởi phát của đại dịch khủng khiếp này.
Dù phát hiện này gây tiếng vang lớn nhưng các nhà khoa học vẫn còn thận trọng trước khi đưa ra kết luận cuối cùng. Những nghiên cứu trước đây tại khu mộ cổ ở Latvia cũng từng tìm thấy dấu vết của vi khuẩn Yersinia pestis từ 5.000 năm trước, cho thấy dịch hạch có lịch sử dài hơn rất nhiều so với những gì chúng ta từng nghĩ.
Mặc dù đại dịch “Cái chết đen” chấm dứt vào năm 1350 nhưng bệnh dịch hạch vẫn xuất hiện lại trong nhiều thế kỷ sau đó. Tuy nhiên, nhờ những tiến bộ trong khoa học, con người ngày nay đã có kiến thức tốt hơn về vệ sinh và y tế công cộng, từ đó giảm thiểu đáng kể tác động của dịch bệnh.
Giải mã “Cái chết đen” không chỉ giúp con người hiểu rõ hơn về một trong những thảm họa kinh hoàng nhất lịch sử mà còn mở ra cánh cửa nghiên cứu về sự tiến hóa của các bệnh dịch nguy hiểm. Dù đại dịch đã qua đi nhưng nó vẫn là một lời nhắc nhở về tầm quan trọng của khoa học y tế và vệ sinh cộng đồng trong việc ngăn chặn và đối phó với các dịch bệnh tương tự trong tương lai.
