Nader Shah Afshar: Vị chúa kiếm cuối cùng của phương Đông

Nader Shah Afshar (1688/1698–1747) là một trong những nhân vật kiệt xuất nhất của lịch sử Iran. Từ một người chăn súc vật nghèo khổ, ông vươn lên làm hoàng đế, sáng lập triều đại Afshar, phục hưng lãnh thổ Iran, đánh bại nhiều kẻ thù lớn mạnh và thiết lập một đế chế trải dài từ Kavkaz đến Ấn Độ. Nhưng cũng như những chinh phạt vĩ đại của ông, di sản của Nader là bi kịch và đẫm máu.

Bối cảnh xuất thân Nader Shah và thời loạn thế

Nader Shah sinh vào cuối thế kỷ XVII tại vùng Khorasan, trong một gia đình du mục nghèo thuộc bộ tộc Turkoman Afshar – một nhánh của liên minh Qizilbash từng đóng vai trò trung tâm trong việc thành lập đế quốc Safavid. Tuổi thơ của ông gắn liền với đói nghèo và biến loạn. Sau khi mất cha từ nhỏ, Nader cùng mẹ phải sống cuộc đời lang bạt, mưu sinh bằng nghề đốn củi và săn bắn.

Chân dung đương thời của Nader Shah, vẽ khoảng năm 1740 tại Iran.

Bi kịch sớm ập đến khi hai mẹ con bị quân Uzbek bắt làm nô lệ. Trong cảnh tù đày khốn khổ mẹ ông qua đời, còn Nader phải tự tìm đường sống sót và trốn thoát vào khoảng năm 1708. Sự khốn cùng của thời niên thiếu không những không khuất phục được ông mà còn hun đúc ý chí quật cường và bản năng sinh tồn sắc bén – những phẩm chất sẽ đưa ông từ kẻ vô danh trở thành bậc đế vương.

Đó cũng là thời kỳ Iran rơi vào khủng hoảng trầm trọng. Nhà Safavid suy yếu, thủ đô Isfahan thất thủ vào tay người Hotaki đến từ Afghanistan năm 1722. Cùng lúc, Đế quốc Ottoman và Nga hoàng cũng xâu xé lãnh thổ Iran. Trong hoàn cảnh đất nước phân liệt, Nader ban đầu phục vụ một lãnh chúa địa phương tại Mashhad. Không lâu sau, ông thành lập đội quân riêng và từng bước khẳng định tài năng quân sự vượt trội.

Khi hoàng tử Safavid là Tahmasp II khởi binh phục quốc, Nader nhanh chóng trở thành cánh tay phải đắc lực, giúp ông đánh bại nhà Hotaki và các thế lực thù địch. Từ một người lính vô danh, Nader dần trở thành người nắm vận mệnh của vương triều Iran.

Tái thiết đất nước và chiến thắng kẻ thù

Sau khi giúp Shah Tahmasp II phục hồi quyền lực và đẩy lùi các thế lực ngoại xâm, Nader Shah bắt đầu tiến hành tái thiết lại đất nước Iran đang bị tàn phá bởi chiến tranh và xâm lược. Ông nhận thức rõ rằng chỉ có sự ổn định nội bộ và sức mạnh quân sự mới có thể giúp Iran phục hồi và đứng vững trước những đe dọa từ bên ngoài.

Cảnh triều đình với Tahmasp II ở trung tâm, Nader đứng bên trái.

Dưới sự lãnh đạo của Nader, các bộ tộc Iran được đoàn kết lại dưới một chiến lược quân sự và chính trị vững chắc. Ông củng cố lực lượng quân đội, cải cách hệ thống thuế và tài chính để tạo dựng nguồn lực dồi dào cho chiến tranh, đồng thời khôi phục các vùng lãnh thổ bị mất. Một trong những chiến công lớn đầu tiên của ông là việc đánh bại hoàn toàn quân đội Hotaki tại Kandahar, làm tiền đề cho những chiến thắng tiếp theo.

Nader Shah cũng tiếp tục củng cố quyền lực và dần phế truất những tàn dư của triều đại Safavid. Trong năm 1736, sau một chiến dịch thành công ở Khorasan, ông lên ngôi với danh xưng Shah, chính thức trở thành người đứng đầu đất nước Iran. Sự lên ngôi của Nader không chỉ đánh dấu sự kết thúc của một triều đại suy yếu, mà còn là bước ngoặt quan trọng trong việc tái lập sức mạnh và sự thống nhất cho quốc gia.

Trong suốt thời gian trị vì, Nader đã liên tục chiến đấu và chiến thắng các đối thủ xâm lược, bao gồm Đế quốc Ottoman và các lực lượng Nga hoàng. Sau chiến dịch đánh bại quân Ottoman, ông đã tái chiếm lại các vùng lãnh thổ quan trọng như Kavkaz và các vùng phía bắc Iran, thiết lập lại quyền lực của Iran ở khu vực này. Thương thảo với Nga cũng giúp Nader buộc quân đội Nga phải rút khỏi Iran, mở ra thời kỳ hòa bình tương đối và củng cố chủ quyền quốc gia.

Tôn giáo và cải cách chính trị

Dù xuất thân là người theo Hồi giáo Shi’a, Nader Shah đã thực hiện những cải cách tôn giáo và chính trị đáng chú ý trong suốt thời gian trị vì của mình, đặc biệt là trong bối cảnh Iran đối mặt với sự phân hóa sâu sắc về tôn giáo và chính trị. Ông nhận thức được rằng sự hòa hợp tôn giáo và sự đoàn kết chính trị là yếu tố quyết định để duy trì sự ổn định của đất nước.

Một trong những cải cách tôn giáo quan trọng mà Nader Shah thực hiện là việc áp dụng một học phái Hồi giáo dung hòa, gọi là “trường phái Ja’fari“, thay vì duy trì luật Hồi giáo Shi’a truyền thống.

Mục đích của ông là làm giảm căng thẳng giữa Shi’a và các quốc gia Hồi giáo Sunni, đặc biệt là Đế quốc Ottoman, đồng thời tìm kiếm sự chấp nhận từ cộng đồng Sunni trong khu vực. Tuy nhiên, dù ông khuyến khích sự hòa giải tôn giáo, nhiều người cho rằng Nader không thực sự quan tâm đến vấn đề tôn giáo mà chủ yếu hành động vì lợi ích chính trị.

Ngoài việc thay đổi các quy tắc tôn giáo, Nader Shah còn áp dụng một số biện pháp khắc nghiệt để củng cố quyền lực. Ông cấm các nghi thức Shi’a mà ông cho là gây phản cảm đối với Sunni, đặc biệt là việc nguyền rủa ba vị Caliph đầu tiên của Hồi giáo.

Ông cũng yêu cầu các giáo sĩ và quý tộc Iran cam kết trung thành với ông, đồng thời loại bỏ các tàn dư của triều đại Safavid, đặc biệt là các giáo sĩ có xu hướng ủng hộ gia tộc này. Việc này không chỉ là nỗ lực dập tắt mầm mống bất ổn nội bộ mà còn thể hiện khát vọng của Nader trong việc tạo dựng một triều đại mới, tựa như việc xây dựng lại một quốc gia thống nhất và mạnh mẽ.

Về mặt cải cách chính trị, Nader Shah đã thực hiện một loạt cải tổ nhằm ổn định nền hành chính và tăng cường quyền lực cá nhân. Ông thay đổi cách thức quản lý các lãnh thổ, đặc biệt là về hệ thống thuế và quân sự, để đảm bảo tài chính phục vụ cho các cuộc chiến tranh liên miên.

Việc xây dựng lại quân đội, củng cố các bộ tộc như Shahsevan và tái tổ chức các lực lượng vũ trang giúp ông duy trì sự kiểm soát chặt chẽ đối với biên giới và các khu vực quan trọng của đế quốc. Dù có nhiều thành công trong các cải cách, nhưng nền kinh tế Iran vẫn gặp khó khăn, chủ yếu do các cuộc chiến tranh kéo dài và sự kiệt quệ của các tài nguyên quốc gia.

Chính sách tôn giáo và cải cách chính trị của Nader Shah phản ánh sự lãnh đạo quyết đoán và thực dụng của ông, khi luôn tìm cách duy trì sự ổn định và quyền lực cá nhân trong bối cảnh nhiều thử thách và mối đe dọa từ cả bên trong và bên ngoài đất nước.

Cuộc chinh phục Ấn Độ: Vinh quang và máu đổ

Vào năm 1738, sau khi đánh bại quân Hotaki và chiếm Kandahar, Nader Shah hướng mắt đến Đế quốc Mughal đang lâm vào tình trạng suy yếu. Mặc dù Nader không hề thiếu đối thủ trong khu vực, ông quyết định thực hiện cuộc chinh phục vĩ đại nhằm tăng cường quyền lực và mở rộng đế chế.

Với lý do chính thức là ngăn chặn các phiến quân Afghan ẩn náu tại Ấn Độ, Nader Shah tiến hành một chiến dịch quân sự táo bạo, vượt qua những dãy núi hiểm trở và dấn thân vào lòng đất Ấn Độ.

Cuộc hành quân của Nader Shah đã gặp phải sự kháng cự mạnh mẽ từ quân đội Mughal. Tuy nhiên, dưới sự lãnh đạo tài ba của Nader, quân Iran đã giành chiến thắng trong trận Khyber Pass và liên tiếp chiếm đóng các thành phố quan trọng như Ghazni, Kabul, Peshawar, Sindh và Lahore.

Cuộc hành quân đánh tạt sườn của quân Nader tại trận Khyber được tướng kiêm sử gia Nga Kishmishev ca ngợi là “kiệt tác quân sự”.

Đến tháng 2 năm 1739, Nader Shah đối đầu với quân đội Mughal tại trận Karnal – một trong những trận chiến quyết định. Dù quân số của ông ít hơn sáu lần so với quân Mughal, nhưng nhờ vào chiến thuật xuất sắc, quân đội của Nader đã giành thắng lợi chỉ trong vòng ba giờ. Chiến thắng này mở đường cho Nader Shah tiến vào thủ đô Delhi.

Tại trận Karnal, Nader đánh tan đạo quân Mughal hùng hậu gấp sáu lần lực lượng của ông.

Tuy nhiên, chiến thắng của Nader Shah tại Delhi không chỉ là vinh quang mà còn là một cuộc tàn sát khủng khiếp. Khi tin đồn sai lệch lan truyền khiến dân chúng nổi dậy tấn công quân đội Iran, Nader Shah đã ra lệnh trả thù một cách tàn bạo.

Vào ngày 22 tháng 3 năm 1739, cuộc tàn sát Delhi diễn ra, trong đó khoảng 20.000 đến 30.000 người dân vô tội bị giết, trong khi 10.000 phụ nữ và trẻ em bị bắt làm nô lệ. Cuộc thảm sát này không chỉ gây ra nỗi đau đớn cho nhân dân Ấn Độ mà còn để lại vết thương không thể lành trong lịch sử chinh phục của Nader Shah.

Bù đắp cho sự tàn bạo đó, Nader Shah yêu cầu hoàng đế Mughal Muhammad Shah giao nộp kho báu triều đình, trong đó nổi bật là ngai vàng Con Công (Peacock Throne), cùng với các báu vật vô giá khác như viên kim cương Koh-i-Noor và Darya-ye Noor. Sau khi nhận được chiến lợi phẩm quý giá, Nader Shah rút quân, trả lại các lãnh thổ phía đông sông Indus cho Mughals và dẫn quân trở về Iran.

Trên hành trình trở về, quân đội Nader Shah gặp phải sự kháng cự từ quân Sikh tại thung lũng Chenab. Mặc dù phải đối mặt với thiệt hại lớn, nhưng chiến lợi phẩm thu được từ Ấn Độ vẫn đủ để Nader Shah miễn thuế cho dân chúng trong ba năm, đồng thời củng cố được uy tín và tài chính cho đế chế của ông.

Cuộc chinh phục Ấn Độ của Nader Shah không chỉ là một chiến thắng quân sự vang dội, mà còn là một chương đẫm máu trong lịch sử. Sự tàn bạo và quyết đoán của ông trong chiến tranh đã để lại dấu ấn sâu đậm, đồng thời đánh dấu một thời kỳ huy hoàng nhưng cũng đầy bi kịch trong lịch sử Ấn Độ và Iran.

Những năm cuối đời: Hoang tưởng và bạo lực

Cuối đời, Nader Shah bắt đầu chìm trong sự hoang tưởng và tàn bạo, khiến ông trở thành một nhân vật đầy mâu thuẫn trong lịch sử.

Sau nhiều chiến dịch quân sự vĩ đại và chiến thắng vang dội, Nader Shah dần mất đi sự sáng suốt vốn có của mình, bị ám ảnh bởi nỗi lo sợ về âm mưu phản loạn và sự mất mát quyền lực. Nền tảng tâm lý của ông trở nên suy sụp sau những tổn thất cá nhân và những thất bại trong chiến tranh, khiến Nader càng trở nên khắc nghiệt và không khoan nhượng.

Một trong những sự kiện đáng chú ý trong giai đoạn này là cuộc ám sát em trai của Nader tại Dagestan vào năm 1741. Sự ra đi của em trai là một cú sốc lớn đối với Nader Shah và trên con đường báo thù, ông đã gây ra những cuộc tàn sát đẫm máu trong đội quân của mình.

Khi đang truy tìm thủ phạm, Nader Shah nghi ngờ con trai Reza là người đứng sau vụ mưu sát và quyết định ra lệnh làm cho cậu mù mắt. Sau khi nhận ra con trai mình vô tội, Nader Shah đã hối hận nhưng quá muộn màng, sự căng thẳng giữa cha và con đã không thể hàn gắn.

Chân dung Reza Qoli Mirza Afshar.

Sự hoang tưởng của Nader càng trở nên trầm trọng khi ông bắt đầu tin rằng mọi người xung quanh đều âm mưu phản bội ông. Ông ra lệnh sát hại hàng loạt quý tộc và đối thủ chỉ vì nghi ngờ.

Không dừng lại ở đó, Nader còn tiến hành một cuộc thảm sát tôn giáo khi cho xử tử hơn 150 tu sĩ Thiên Chúa giáo không chịu cải đạo theo Hồi giáo. Sự tàn bạo của ông không chỉ giới hạn trong các cuộc chiến tranh, mà còn lan ra khắp chính trị nội bộ và các mối quan hệ đối ngoại.

Nader Shah cũng dành một phần lớn tài sản chiến tranh để xây dựng hạm đội hải quân, chiếm đóng các đảo ở vịnh Ba Tư như Bahrain và Muscat (Oman). Tuy nhiên, sự nghiệp quân sự của ông đã đi vào ngõ cụt khi chiến tranh với Đế quốc Ottoman kết thúc bằng thất bại trong cuộc xâm lược lần thứ hai vào năm 1743.

Cuộc chiến này kết thúc với Hiệp ước Kerden năm 1746, trao quyền chiếm đóng cho Iran tại Najaf, nhưng cũng làm tăng thêm sự bực tức của Nader Shah đối với các thế lực ngoại bang và trong nước.

Bất chấp những thành công trước đó, nền kinh tế của Iran dưới sự cai trị của Nader đã dần kiệt quệ do chiến tranh liên miên. Những cải cách quân sự và tiền tệ mà ông thực hiện không đủ để cứu vãn tình hình, trong khi các cuộc nổi dậy và sự phản kháng từ các quý tộc và bộ tộc địa phương ngày càng gia tăng.

Sự hoang tưởng của Nader Shah đạt đến đỉnh điểm vào năm 1747, khi ông bắt đầu cảm thấy sự cô đơn và bị bao vây. Những quyết định sai lầm liên tiếp, cùng với sự gia tăng bạo lực trong chính quyền, đã dẫn đến sự bất mãn sâu sắc trong giới quân sự và quý tộc.

Cuối cùng, vào ngày 20 tháng 6 năm 1747, Nader Shah bị ám sát trong một cuộc nổi dậy do chính những người thân tín của ông dàn dựng. Nhóm ám sát này, bao gồm cả các thành viên trong gia đình của Nader, kết thúc một triều đại huy hoàng nhưng cũng đầy máu và nước mắt.

Tượng Nader Shah tại lăng mộ của ông.

Kết cục bi thảm và di sản để lại

Nader Shah, dù là một vị quân vương vĩ đại với những chiến công hiển hách, lại có kết cục bi thảm không kém phần đáng tiếc. Sau cái chết của ông vào năm 1747, đế chế mà Nader Shah đã dày công xây dựng nhanh chóng sụp đổ. Sự thiếu vắng một người lãnh đạo mạnh mẽ đã khiến các bộ tộc và các quan lại địa phương nổi dậy, dẫn đến sự phân chia và tan rã của đất nước. Các cuộc nội chiến triền miên làm suy yếu hoàn toàn nền tảng mà Nader đã xây dựng và đất nước Iran rơi vào tình trạng hỗn loạn trong suốt nhiều thập kỷ sau đó.

Trận Kars (1745) là trận đánh lớn cuối cùng trong sự nghiệp quân sự của Nader Shah.

Sau khi Nader Shah qua đời, cháu của ông, Ali Qoli, tự xưng là Adel Shah (“vị vua chính nghĩa”), nhưng sự nghiệp của Ali Qoli không thể cứu vãn được triều đại Afshar. Các cuộc nổi dậy tiếp tục bùng nổ và triều đại Afshar đã kết thúc chỉ trong một thời gian ngắn. Kể từ đó, Iran rơi vào sự thống trị của những thế lực khác, đặc biệt là dòng họ Qajar, những người lên nắm quyền vào năm 1796 sau khi phế truất Shahrokh Shah, cháu của Nader Shah.

Mặc dù triều đại Afshar sụp đổ nhanh chóng nhưng di sản của Nader Shah vẫn để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử Iran và khu vực Trung Đông. Ông là người đã đưa đất nước Iran trở lại bản đồ thế giới, đánh bại các thế lực ngoại xâm như Đế quốc Ottoman và Nga cùng với đó là tái lập chủ quyền cho đất nước. Các chiến thắng quân sự của Nader, từ chiến dịch tại Ấn Độ đến những cuộc tấn công vào Kavkaz và Trung Á, đã khiến ông được nhớ đến như một trong những nhà cầm quân xuất sắc nhất của châu Á.

Tuy nhiên, di sản của Nader Shah không chỉ bao gồm những chiến công. Ông cũng để lại một di sản đầy mâu thuẫn, khi các cải cách tôn giáo và chính trị của ông đã gây ra không ít mâu thuẫn trong xã hội. Việc Nader Shah áp dụng chính sách dung hòa giữa các tôn giáo và đẩy mạnh ảnh hưởng của Hồi giáo Sunni, cùng với những cải cách quân sự và tiền tệ, mặc dù có thể mang lại hiệu quả tạm thời, nhưng cũng tạo ra những chia rẽ sâu sắc trong xã hội.

Di sản của ông là một minh chứng cho sự huy hoàng và cũng là sự hủy diệt của quyền lực tuyệt đối. Những chiến thắng quân sự vĩ đại và những cuộc cải cách mà Nader Shah thực hiện đã mang lại lợi ích cho đất nước trong một thời gian ngắn, nhưng chính những hành động tàn bạo và sự thiếu ổn định nội bộ đã khiến đế chế của ông nhanh chóng sụp đổ.