Quan hệ Mỹ Cuba: Cơ hội và thách thức đối với đôi bên
Mối quan hệ Mỹ Cuba từ lâu đã trở thành một trong những chủ đề nóng hổi trong lịch sử quan hệ quốc tế. Mối quan hệ này không chỉ phản ánh sự căng thẳng về mặt chính trị, kinh tế mà còn ảnh hưởng sâu sắc đến cả hai quốc gia qua nhiều thập kỷ.
Từ những chính sách cấm vận nghiêm ngặt của Mỹ đến những nỗ lực cải thiện mối quan hệ giữa hai nước trong thời gian gần đây, mọi diễn biến đều thu hút sự quan tâm của dư luận toàn cầu. Việc tìm hiểu những yếu tố tác động đến mối quan hệ này sẽ giúp ta có cái nhìn sâu sắc hơn về cả tiềm năng hợp tác và những rào cản hai bên phải đối mặt.
Nguyên nhân của sự bất đồng giữa Washington và Havana
Gốc rễ của mâu thuẫn giữa Washington và Havana bắt nguồn từ thời kỳ Chiến tranh Lạnh. Năm 1959, cuộc Cách mạng Cuba thành công, lật đổ chế độ độc tài Fulgencio Batista do Mỹ hậu thuẫn và đưa Fidel Castro lên nắm quyền.
Sự bất đồng giữa Mỹ và Cuba bắt nguồn từ khác biệt về chính trị, kinh tế, và lý tưởng.
Tuy nhiên, quan hệ hai nước nhanh chóng xấu đi khi chính phủ mới củng cố liên minh với Liên Xô, quốc hữu hóa tài sản của người Mỹ tại Cuba và áp đặt các chính sách đối ngoại trái ngược với lợi ích của Hoa Kỳ.
Để đáp trả, Washington đã áp dụng hàng loạt biện pháp trừng phạt kinh tế, bắt đầu bằng việc cắt giảm nhập khẩu đường từ Cuba. Tiếp đó, Mỹ ban hành lệnh cấm vận toàn diện, bao gồm cả việc hạn chế đi lại giữa hai nước, nhằm cô lập chế độ Castro và buộc Cuba phải thay đổi. Tổng thống John F. Kennedy đã mở rộng quy mô và phạm vi của lệnh cấm vận này, biến nó thành một công cụ chính sách đối ngoại lâu dài.
Khủng hoảng tên lửa Cuba
Cuộc khủng hoảng tên lửa Cuba diễn ra vào năm 1962 là một trong những sự kiện căng thẳng nhất trong Chiến tranh Lạnh, suýt chút nữa đã dẫn đến một cuộc chiến tranh hạt nhân toàn cầu.
Sau khi cuộc Cách mạng Cuba thành công năm 1959 và Hoa Kỳ thất bại trong việc lật đổ chế độ Castro thông qua cuộc xâm lược Vịnh Con Lợn, Liên Xô đã quyết định hỗ trợ Cuba bằng cách bí mật triển khai các tên lửa hạt nhân đến hòn đảo này. Khi Mỹ phát hiện ra điều này, căng thẳng giữa hai siêu cường leo thang nhanh chóng.
Tổng thống Mỹ John F. Kennedy đã ra lệnh phong tỏa Cuba, ngăn chặn các tàu chở vũ khí đến hòn đảo. Thế giới đứng trước bờ vực của một cuộc chiến tranh hạt nhân. Sau 13 ngày đối đầu căng thẳng, hai bên đã đạt được thỏa thuận: Liên Xô sẽ rút các tên lửa khỏi Cuba, đổi lại Mỹ cam kết không xâm lược Cuba và tháo dỡ các tên lửa của mình khỏi Thổ Nhĩ Kỳ.
Khủng hoảng tên lửa Cuba là một bài học đắt giá về nguy hiểm của cuộc chạy đua vũ trang hạt nhân và tầm quan trọng của đối thoại để giải quyết các tranh chấp quốc tế.
Quan hệ Mỹ Cuba trong giai đoạn còn lại của Chiến tranh Lạnh
Sau những căng thẳng đỉnh điểm của cuộc khủng hoảng tên lửa, Mỹ tiếp tục duy trì chính sách cô lập Cuba về kinh tế và ngoại giao. Năm 1982, Tổng thống Ronald Reagan chính thức cáo buộc Cuba là một “quốc gia tài trợ cho khủng bố”, làm tăng thêm căng thẳng quan hệ hai nước.
Các tổng thống Mỹ kế nhiệm đều tiếp tục siết chặt lệnh cấm vận đối với Cuba. Các đạo luật như Đạo luật Dân chủ Cuba và Đạo luật Helms-Burton được ban hành, nhằm tăng cường các biện pháp trừng phạt kinh tế và chính trị, đồng thời đặt ra những điều kiện khắt khe để bình thường hóa quan hệ.
Mặc dù có một số nỗ lực nhỏ nhằm nới lỏng lệnh cấm vận, chẳng hạn như việc cho phép xuất khẩu một số mặt hàng thiết yếu, nhưng nhìn chung chính sách của Mỹ đối với Cuba trong giai đoạn này vẫn tập trung vào việc cô lập chế độ Castro và thúc đẩy dân chủ hóa ở Cuba.
Bình thường hóa quan hệ giữa Mỹ và Cuba
Trong chiến dịch tranh cử năm 2008, Barack Obama khẳng định việc cô lập Cuba không còn phục vụ lợi ích Hoa Kỳ và kêu gọi thúc đẩy ngoại giao với chính quyền Castro. Sau khi nhậm chức, ông nới lỏng các hạn chế về kiều hối và du lịch, cho phép người Mỹ gốc Cuba gửi tiền tự do và cho công dân Hoa Kỳ đến Cuba vì lý do tôn giáo và giáo dục.
Cùng lúc đó, Cuba dưới sự lãnh đạo mới của Raúl Castro, bắt đầu cải cách kinh tế, đối phó với tình trạng dân số già, nợ nước ngoài và khó khăn kinh tế. Raúl thực hiện các chính sách tự do hóa: mở cửa thị trường bất động sản, khuyến khích doanh nghiệp nhỏ và tạo điều kiện cho người Cuba tự do ra nước ngoài. Nhờ đó, khu vực tư nhân phát triển mạnh, số người lao động tự do tăng gần ba lần trong giai đoạn 2009-2013.
Tổng thống Hoa Kỳ Barack Obama và Chủ tịch Cuba Raúl Castro tại cuộc họp báo chung ở Havana – Cuba, ngày 21 tháng 3 năm 2016
Cuối năm 2014, Obama và Raúl bất ngờ tuyên bố khôi phục quan hệ ngoại giao, kết thúc hơn năm mươi năm căng thẳng, nhờ mười tám tháng đàm phán bí mật do Giáo hoàng Francis làm trung gian. Hoa Kỳ dỡ bỏ Cuba khỏi danh sách tài trợ khủng bố, mở lại đại sứ quán và thiết lập một loạt thỏa thuận song phương.
Năm 2016, Obama trở thành tổng thống Hoa Kỳ đầu tiên đến Cuba kể từ năm 1928, kêu gọi cải cách thêm. Cùng năm, các chuyến bay thương mại giữa hai nước được nối lại. Đầu năm 2017, trước khi rời nhiệm sở, Obama bãi bỏ chính sách “chân ướt, chân ráo” đưa cách đối xử với người Cuba ngang bằng các diện nhập cư khác, điều mà Cuba đánh giá cao.
Những thay đổi chính sách của tổng thống Trump đối với Cuba
Sự qua đời của Fidel Castro và việc Donald Trump đắc cử năm 2016 đã làm dấy lên các tranh luận về chính sách Hoa Kỳ – Cuba. Trong nhiệm kỳ, Trump thực hiện cam kết đảo ngược các chính sách hòa dịu của Obama, bắt đầu bằng việc cấm giao dịch với các doanh nghiệp do quân đội và tình báo Cuba kiểm soát, cũng như hạn chế du lịch cá nhân của người Mỹ đến Cuba cho mục đích giáo dục và văn hóa.
Năm 2017, sau khi nhiều nhân viên ngoại giao Mỹ gặp các triệu chứng bí ẩn tại Havana, chính quyền rút phần lớn nhân viên đại sứ quán, tạm dừng xử lý thị thực. Đồng thời, Trump cấm tàu du lịch giữa Hoa Kỳ và Cuba, ngừng các chuyến bay đến các thành phố ngoài Havana và giới hạn việc lưu trú tại các cơ sở liên quan đến chính phủ Cuba, nhằm ngăn tiền từ du lịch đổ vào ngân sách Cuba. Nhà Trắng còn thắt chặt tài chính Cuba qua hạn chế kiều hối và áp dụng các lệnh trừng phạt mới, khiến Cuba thiệt hại kinh tế đáng kể.
Trump cũng phản đối quan hệ thân thiết của Cuba với Venezuela, áp đặt trừng phạt các công ty vận chuyển dầu từ Venezuela sang Cuba và cấm quan chức Cuba nhập cảnh vào Mỹ do cáo buộc vi phạm nhân quyền tại Venezuela. Cuối nhiệm kỳ, Trump đưa Cuba trở lại danh sách quốc gia tài trợ khủng bố, đảo ngược quyết định của Obama năm 2015.
Lập trường của chính quyền Biden đối với Cuba
Ứng cử viên Joe Biden cam kết đảo ngược các chính sách cứng rắn của Trump với Cuba, cho rằng chúng không thúc đẩy dân chủ và nhân quyền. Sau khi nhậm chức, ông tuyên bố mong muốn nới lỏng hạn chế kiều hối và du lịch, đồng thời xem xét các chính sách khác của Trump. Chính quyền bổ nhiệm một quan chức giám sát vấn đề thương tích không rõ nguyên nhân của các nhà ngoại giao ở Cuba và tỏ thái độ cởi mở với các nhà đầu tư gốc Cuba. Tháng 4/2021, Miguel Díaz-Canel kế nhiệm Raúl Castro, khép lại thời kỳ lãnh đạo của gia đình Castro.
Lập trường của chính quyền Biden về Cuba: chính sách cẩn trọng, tập trung cải thiện quan hệ và nhân quyền.
Quan hệ Mỹ – Cuba đối mặt thách thức sau các cuộc biểu tình lớn ở Cuba vào tháng 7/2021, phản ánh sự bất mãn với kinh tế suy thoái, mất điện và thiếu lương thực. Cuba đáp trả bằng cách bắt giữ người biểu tình và hạn chế internet, trong khi Biden ủng hộ quyền biểu tình của người dân và áp đặt trừng phạt lên một số quan chức Cuba.
Tháng 5/2022, sau khi xem xét chính sách, Nhà Trắng nới lỏng một số hạn chế như mở rộng các chuyến bay, khôi phục đoàn tụ gia đình và dỡ bỏ giới hạn kiều hối, mặc dù một số nhà phê bình cho rằng những biện pháp này có thể củng cố chính quyền cộng sản.
Suy thoái kinh tế khiến làn sóng di cư từ Cuba tăng mạnh, với gần 500.000 người đến biên giới phía nam Hoa Kỳ từ năm 2021. Để kiểm soát tình trạng này, vào tháng 1/2023 Biden công bố chương trình cho phép 30.000 người Cuba nhập cảnh mỗi tháng theo diện ân xá nhân đạo. Tuy nhiên, từ tháng 4 các chuyến bay trục xuất đến Cuba đã được khởi động lại.
Tóm lại, quan hệ Cuba Mỹ là một minh chứng sống động cho thấy sự phức tạp của ngoại giao trong bối cảnh lịch sử và hệ tư tưởng khác biệt. Dù đã trải qua nhiều thập kỷ đối đầu và hòa dịu, tương lai của mối quan hệ này vẫn còn là câu hỏi mở. Tuy nhiên, với những thay đổi trong chính sách và sự quan tâm từ cả hai phía, quan hệ Mỹ – Cuba vẫn có tiềm năng tiếp tục tiến triển, tạo cơ hội mới cho hợp tác và phát triển vì lợi ích của người dân hai quốc gia.
