Reza Shah Pahlavi – Khai quốc chi quân của triều đại Pahlavi

Reza Shah Pahlavi là một trong những nhân vật quan trọng bậc nhất của lịch sử cận đại Iran. Từ người lính trong quân đội Ba Tư, ông vươn mình trở thành vua, sáng lập triều đại Pahlavi và tiến hành hàng loạt cải cách canh tân đất nước. Song, bước chuyển mình ấy cũng vấp phải những mâu thuẫn nội tại sâu sắc và ảnh hưởng từ các cường quốc bên ngoài.

Từ chiến binh áo vải đến đế vương khai quốc

Reza Khan chào đời năm 1878 tại Alasht, một thôn làng nhỏ hẻo lánh thuộc tỉnh Mazandaran, trong một gia đình có nguồn gốc quân nhân. Xuất thân khiêm tốn, tuổi thơ ông không mấy đủ đầy, nhưng chí khí và nghị lực đã sớm hình thành trong con người ấy một khát vọng vươn lên khác thường.

Thuở thanh niên, ông gia nhập quân ngũ trong hàng ngũ Cossack Ba Tư – một lực lượng do người Nga huấn luyện và trang bị. Từ một binh sĩ vô danh, Reza Khan từng bước khẳng định bản thân qua tài thao lược, kỷ luật sắt đá và tinh thần phục vụ tận tụy. Năm tháng trui rèn trong binh nghiệp đã đưa ông vươn lên hàng sĩ quan, rồi sau trở thành một trong những nhân vật quân sự có thế lực nhất vào đầu thế kỷ XX.

Reza Shah trong quân phục, khoảng năm 1931.

Bối cảnh lúc bấy giờ là một Iran rệu rã, dưới triều đại Qajar suy yếu, bị giằng xé bởi ảnh hưởng của hai cường quốc ngoại bang là Anh và Nga. Quốc khố cạn kiệt, chính sự rối ren, dân chúng ly tán.

Trước tình thế ấy, vào năm 1921, Reza Khan đã thực hiện một cuộc binh biến không đổ máu, chiếm lĩnh thủ đô Tehran và buộc chính quyền Qajar phải trao quyền điều hành đất nước cho ông. Với sự hậu thuẫn của tầng lớp trí thức và một phần giới sĩ phu đang khao khát cải cách, Reza Khan được bổ nhiệm làm Thủ tướng.

Sau bốn năm cầm quyền với bàn tay thép và quyết tâm chỉnh đốn quốc sự, ông nhận được sự ủng hộ từ quốc hội. Năm 1925, triều đại Qajar chính thức bị phế truất. Reza Khan lên ngôi vương, khai sáng triều đại mới mang tên Pahlavi, tự xưng là Reza Shah – nghĩa là “Vua Reza”.

Canh tân quốc thổ: Đại nghiệp chấn hưng của Reza Shah Pahlavi

Sau khi đăng cơ, vua Reza Shah Pahlavi liền khởi xướng một loạt đại cải cách nhằm canh tân xứ Ba Tư, đưa đất nước ra khỏi vòng u mê và lệ thuộc. Ông hạ quyết tâm thiết lập một nhà nước trung ương vững mạnh, bài trừ tàn dư cát cứ và quyền lực của bộ tộc, giáo sĩ địa phương vốn đã ăn sâu bén rễ trong xã hội.

Trên bình diện kinh tế, Reza Shah chú trọng phát triển hạ tầng: cho xây dựng đường sắt xuyên quốc gia, mở mang cầu cống, trường học, nhà máy. Ông thúc đẩy công nghiệp hóa, giảm lệ thuộc vào ngoại bang và từng bước đặt nền móng cho nền kinh tế tự chủ.

Về giáo dục, quốc vương cho lập các trường học hiện đại, cổ vũ phong trào học tập, nhất là trong giới phụ nữ. Ông đề cao khoa học, kỹ thuật và các ngành học thực dụng thay vì giáo lý tôn giáo cổ truyền. Đặc biệt, Reza Shah ban hành chính sách đồng phục học đường, đưa nữ sinh vào lớp học – một cải cách táo bạo đương thời.

Reza Shah tại lễ khai giảng Khoa Y, Đại học Tehran.

Trên phương diện xã hội, ngài cổ vũ thế tục hóa, hạn chế quyền lực giáo sĩ Hồi giáo, ban hành luật lệ theo pháp luật dân sự. Triều đình còn khuyến khích bỏ khăn trùm đầu nơi phụ nữ, nhằm biểu thị sự tiến bộ và hội nhập với trào lưu văn minh phương Tây.

Tuy nhiên, dưới lớp vỏ canh tân, chế độ cũng mang nhiều sắc thái chuyên chế. Reza Shah Pahlavi kiểm soát nghiêm ngặt báo chí, cấm đảng phái đối lập và siết chặt quyền dân. Mọi mầm mống phản kháng đều bị trấn áp bằng bàn tay sắt, khiến không ít học giả và trí thức thời ấy lên tiếng lo ngại.

Song xét trong tổng thể lịch sử, những cải cách của Reza Shah đã đặt nền tảng cho một quốc gia Ba Tư hiện đại, có kỷ cương và cơ sở công nghiệp – điều mà các triều đại trước chưa từng đạt tới.

Sự sụp đổ và thoái vị của Reza Shah

Sau khi cai trị Iran trong suốt gần hai thập kỷ, Reza Shah Pahlavi đã để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử đất nước này. Tuy nhiên, vào giữa thế kỷ XX, tình thế chính trị quốc tế và trong nước đã biến chuyển mạnh mẽ, dẫn đến sự sụp đổ bất ngờ của ông.

Vào năm 1941, trong bối cảnh Thế chiến II đang diễn ra căng thẳng, Iran, dưới sự lãnh đạo của Reza Shah đã bị lôi kéo vào cuộc chiến giữa các cường quốc. Reza Shah tuyên bố trung lập, nhưng sự nghi ngờ của các cường quốc phương Tây, đặc biệt là Anh và Liên Xô, đã gia tăng. Họ lo ngại rằng Iran sẽ trở thành một cơ sở tiềm năng cho Đức Quốc xã, khi mà mối quan hệ giữa Reza Shah Pahlavi và Đức ngày càng mật thiết, đặc biệt là trong việc mua sắm vũ khí và phát triển cơ sở hạ tầng.

Reza Shah cùng tổng thống Mustafa Kemal Atatürk của Thổ Nhĩ Kỳ.

Vào tháng 8 năm 1941, Anh và Liên Xô, với sự phối hợp chặt chẽ, đã mở một cuộc xâm lược vào Iran, mục đích là bảo vệ các tuyến đường tiếp tế dầu mỏ và ngăn chặn ảnh hưởng của Đức. Sau một thời gian chiến đấu, quân đội Iran không thể chống lại sức mạnh của các cường quốc này. Trước tình thế không thể cứu vãn, Reza Shah đã buộc phải thoái vị vào ngày 16 tháng 9 năm 1941, nhường ngôi cho con trai mình, Mohammad Reza Pahlavi.

Reza Shah và Thái tử Mohammad Reza trên tàu.

Dù đã thoái vị, Reza Shah Pahlavi vẫn không được phép ở lại Iran. Chính quyền mới dưới sự chi phối của Anh và Liên Xô đã quyết định lưu đày ông sang Nam Phi, nơi ông sống những năm cuối đời trong cảnh cô đơn và buồn tủi. Reza Shah qua đời vào năm 1944, nhưng sự nghiệp của ông và triều đại Pahlavi vẫn tiếp tục, mặc dù sau này đã phải đối mặt với những biến động mạnh mẽ trong những năm sau.

Di sản và tranh luận lịch sử

Reza Shah Pahlavi dù đã qua đời hơn một nửa thế kỷ nhưng di sản của ông vẫn là chủ đề của những cuộc tranh luận sâu sắc trong lòng người dân Iran cũng như cộng đồng quốc tế. Sự nghiệp của ông mang đậm dấu ấn của một nhà lãnh đạo quyết đoán và kiên cường, nhưng cũng không thiếu những yếu tố mâu thuẫn, khiến cho đánh giá về ông trở nên phức tạp.

Lăng mộ Reza Shah tại Ray, Tehran, Iran.

Trong suốt thời gian cai trị, Reza Shah Pahlavi đã tiến hành nhiều cải cách quan trọng, đặc biệt là trong lĩnh vực hiện đại hóa quốc gia. Ông đã thúc đẩy việc xây dựng cơ sở hạ tầng, bao gồm các con đường, cầu cống và đường sắt, tạo tiền đề cho nền kinh tế phát triển.

Reza Shah cũng chú trọng vào việc phát triển ngành công nghiệp và giáo dục và là người đầu tiên ban hành các đạo luật nhằm hiện đại hóa các hệ thống pháp lý và hành chính. Cùng với đó, ông cũng khuyến khích việc cải cách quân đội, khiến Iran trở thành một trong những quốc gia có quân đội mạnh mẽ trong khu vực.

Tuy nhiên, cách thức cai trị của Reza Shah cũng vấp phải nhiều chỉ trích. Sự chuyên chế của ông, cùng với việc áp đặt quyền lực tuyệt đối, đã tạo ra một môi trường chính trị khắc nghiệt. Các chính đảng đối lập và những phong trào xã hội bị dập tắt mạnh mẽ, trong khi quyền tự do ngôn luận bị hạn chế.

Những cải cách của ông, mặc dù tiến bộ về mặt quốc gia, nhưng lại bị coi là áp đặt đối với nhiều nhóm dân cư truyền thống, đặc biệt là trong việc thay đổi các phong tục tôn giáo và xã hội. Chính sự can thiệp mạnh mẽ vào đời sống tôn giáo, như việc yêu cầu phụ nữ phải bỏ khăn che đầu, đã làm dấy lên sự phản kháng mạnh mẽ trong các tầng lớp bảo thủ.

Ngoài ra, sự thân thiết của Reza Shah với các cường quốc phương Tây, đặc biệt là Anh và Đức khiến ông bị chỉ trích là một kẻ “bù nhìn” của những thế lực bên ngoài. Những chính sách đối ngoại của ông, dù mang lại lợi ích về mặt phát triển cơ sở hạ tầng và công nghiệp, nhưng cũng khiến Iran mất đi phần lớn sự độc lập trong các quyết định quốc gia.

Ngày nay, Reza Shah Pahlavi vẫn là một nhân vật gây tranh cãi. Với những người ủng hộ, ông là người đã mang lại sự hiện đại hóa cho một đất nước đang chìm trong lạc hậu. Nhưng đối với những người chỉ trích, ông là biểu tượng của sự chuyên chế và sự mất tự do trong một xã hội chưa hoàn toàn sẵn sàng cho những thay đổi lớn lao.

Di sản của Reza Shah Pahlavi vì thế vẫn tiếp tục là đề tài của những cuộc tranh luận không hồi kết. Trong khi một số xem ông là vị vua sáng suốt, người đã đưa Iran vào thế giới hiện đại, thì những người khác lại nhìn nhận ông như một kẻ áp bức, người đã gây ra những chia rẽ không thể hàn gắn trong xã hội Iran.